تقارن در معماری

در ریاضیات و فیزیک انواع مختلفی از تقارن را می‌شناسیم: محوری، مرکزی، تکراری، تعویضی و... . در سال 1924 جورج پولیا اثبات کرد برای تزئینات دو بعدی، 17 نوع تقارن وجود دارد و جالب است که مصریان باستان از هر 17 نوع در تزئینات بناهای خود استفاده کرده‌اند. اما آنچه بیشتر در معماری مورد استفاده قرار می‌گیرد، تقارن متقابل و تکراری است.

تقارن متقابل (محوري)

تقارن متقابل یا همان تقارن محوری، تقارنی است که نسبت به یک محور ایجاد می‌شود و با دوران 180 درجه حول محور عمودی یا افقی به وجود مي‌آيد. به این ترتیب اجسام مشابه، فاصله یکسانی نسبت به محور خواهند داشت؛ تقارن متقابل در طبیعت بسیار دیده می‌شود و به نوعی تعادل را نیز يادآوري مي‌كند. به طور مثال وقتی اتاقی را چيدمان می‌کنیم، اگر مبلمان داراي یک کاناپه دو نفره و دو مبل تک نفره باشد، بايد دو مبل تکی را به شکلی متقارن در دو سمت کاناپه قرار دهیم، زيرا اگر مبل‌های تکی در یک طرف قرار گیرند حالت سنگینی و عدم تعادل در یک سمت به وجود می‌آيد.

البته در تفکر مدرن و به‌خصوص در سبک‌های معاصر مانند « دیکانستراکشن "deconstruction" » که به دنبال ساختارشکنی هستند تقارن جایگاهی ندارد و فضاهای متقارن به چشم نمی‌خورد. اما در معماری گذشته و همچنین در دکوراسیون فضاهايی که از سبک کلاسیک برای تزئینات استفاده می‌كنند، تقارن اهمیت مضاعفي پيدا مي‌كند. در معماری دوران باستان و دوران اسلامی ایران هم گرایش به تقارن چه از نظر طراحی معماری و چه از نظر تزئینات مشهود است.

تقارن تكراري

تقارن تکراری، تکرار یک جسم در یک ردیف است كه مانند تقارن محوری در معماری اهمیت بسیاری دارد. منظور از تقارن تکراری، تکرار مکرر قطعات مشابه است كه البته منظور از تشابه، قابلیت تطابق است و نه همسانی صرف.

این خاصیت تکرار را به صورت ردیف می‌توان در همه جا یافت. هر چه تکرار منظم‌تر باشد، راحت‌تر می‌توان آن را یافت. حتی بعد از یک تکرار 3 تا 4 باره، ذهن ما منتظر تکرار بعدی است زيرا انسان همواره به دنبال نظم است تا بتواند محيط را بهتر درك كند. از سوي ديگر، بايد توجه داشت كه تکرار مکرر یک عنصر، باعث پايین آمدن ارزش زیبايی شناختی می‌شود زیرا در هر تکرار، جزء، ارزش خود را از دست می‌دهد و این کل است که اهمیت پيدا مي‌كند.

در تقارن تکراری ممكن است تکرار در یک ردیف افقی، عمودی يا مایل انجام شود یا حتی تکرار می‌تواند یک ضرب‌آهنگ داشته باشد و نظم موجود را تشدید کند. در واقع تکرار ریتمیک مانند یک قطعه موسیقی که دارای تکرار در قطعات است، ریتم دلنوازی هم دارد. به عنوان مثال در تزئینات و حجاری‌های تخت جمشید، تقارن تكرار، بسیار به چشم می‌خورد.

به طور کلی استفاده از تقارن (چه به صورت محوری و چه به صورت تکراری) در معماري امروز نيازمند دقت فراواني است. زیرا طراحی یک فضای جدید و امروزی با فرمول قدیمی تقارن، پیچیدگی‌هاي زيادي دارد و نیازمند توجه زیادی است تا كار شما به یک طرح قدیمی و بی‌ارزش تبدیل نشود. همانطور که می‌دانید در معماری امروز، تقلید فاقد ارزش است و نوآوری در طراحی مهم است، بنابراین برای داشتن فضای خاص، باید با دقت بیشتری از فرمول‌های تقارن استفاده کنيد.